بدن ما و به طور ویژه، مغز ما به خواب نیاز دارد، اما آیا به «خواب دیدن» هم نیاز داریم یا این که رویاها صرفاً اثر جانبی فرایند خوابیدن‌اند؟
به تازگی عصب‌شناسان نظریه‌ای را به نام DAT (نظریه فعالیت دفاعی) مطرح کرده‌اند که می‌گوید رویاپردازی در خواب، عملکردی بسیار ضروری و فراتر از چیزی است که تاکنون می‌اندیشیدیم.
بر این اساس در طول خواب REM؛ مرحله‌ای که رویاها در آن اتفاق می‌افتد و با حرکات سریع چشم‌ها همراه است؛ بخش بینایی در مغز فعال می‌شود. این فعال‌سازی درواقع یک استراتژی دفاعی برای حفظ یکپارچگی قشر بینایی و جلوگیری از تغییر کاربریِ آن برای سایر فرآیندهای حسی است.
ظاهراً بخش‌های مختلف مغز ما بر سر گسترش قلمرو در جنگ و جدالی مداوم‌اند و همین که یکی برای مدتی کوتاه (حتی چند ساعت در مورد بینایی) صحنه را ترک کند، بقیۀ حواس بی‌درنگ شروع به پیشروی می‌کنند!
مغز ما سازگاری شگفت‌انگیزی دارد و دائماً خود را در پاسخ به محرک‌ها، شرایط و اطلاعات جدید بازسازی و سازمان‌دهی می‌کند؛ پدیده‌ای که به آن «نوروپلاسیسیته» گفته می‌شود. زمانی که بیداریم، قشر بینایی‌مان طبعاً درگیر پردازش دنیای اطراف است اما در هنگام خواب که چشمان‌مان بسته است، این ناحیه هیچ‌گونه دیتای ورودی ندارد بنابراین رویا دیدن راهکار مغز برای فعال نگه‌داشتن قشر بینایی است و به این ترتیب اجازه نمی‌دهد نورون‌های سایر حواس، جای آن‌ها را بگیرند.
پژوهش‌ها نشان داده است که وقتی یکی از حواس ما به هر دلیلی از کار می‌افتد، مغز عملکردهای خود را به نفع حواس دیگر تغییر می‌دهد. مثال آشنا و رایج این موضوع در افراد نابیناست. مناطقی از مغز که معمولاً مسئول بینایی هستند ظرف مدت کوتاهی نقش‌های جدیدی برای افزایش حس لامسه و شنوایی ایفا می‌کنند. این جابجایی نقش می‌تواند به سرعت اتفاق بیفتد و همین موضوع نشان‌دهندۀ لزوم وجود مکانیسمی مانند رویا برای حفظ عملکرد قشر بینایی است.
خلاصه دفعۀ بعد که در رویاهای خود وارد ماجراهایی سورئال شدید یا داشتید سبک‌بالانه در آسمان پرواز می‌کردید، این احتمال را به یاد آورید که مغزتان صرفاً در حال سرگرم‌کردن‌تان نیست بلکه در حال پاسداری و مراقبت از بیناییِ شماست!
فرهاد ارکانی – اسفند 1402
گوهردشت کرج
